Η τρίτη άλωση: Το πογκρόμ των Τούρκων που ξερίζωσε τον Ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης

Η πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης έγινε το 1204 και η δεύτερη το 1453. Υπάρχει όμως και μια τρίτη, που μπορεί ιστορικά να μην ορίζεται ως τέτοια, καθώς φαντάζει αναμφισβήτητα ήσσονος σημασίας σε σχέση με το μέγεθος των δύο προηγούμενων, ωστόσο έχει αρκετά παραπλήσια χαρακτηριστικά και συνέβη πολύ πρόσφατα, μόλις πριν από 64 χρόνια.

Ήταν αργά το απόγευμα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 όταν ξέσπασε το οργανωμένο πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης (και δευτερευόντως των Αρμενίων) από τον καθοδηγούμενο τουρκικό όχλο που λεηλατούσε σπίτια, πυρπολούσε καταστήματα και σχολεία, βίαζε ανυπεράσπιστες γυναίκες, βεβήλωνε ιερούς ναούς, προχωρούσε σε σύληση ταφών και σε κάποιες περιπτώσεις αφαιρούσε ζωές, γνωρίζοντας ότι δεν θα υπάρξει ανάλογη τιμωρία.

Για ποιον λόγο συνέβη, όμως, αυτό το αποτρόπαιο γεγονός που έμεινε γνωστό ως «Σεπτεμβριανά»; Η εξήγησή του είναι σύνθετη και άπτεται των εξελίξεων στο Κυπριακό, που εκείνη τη χρονική συγκυρία βρισκόταν σε μία από τις πολλές κρίσιμες καμπές του. 

Αφορμή οι εξελίξεις στο Κυπριακό

Για να ξετυλίξουμε το κουβάρι των γεγονότων θα πρέπει να πιάσουμε το νήμα από τα όσα είχαν διαδραματιστεί πέντε μήνες πριν από τα Σεπτεμβριανά. Την 1η Απριλίου του 1955 ξεκινά στη μαρτυρική Μεγαλόνησο η δράση της ΕΟΚΑ (Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών), μιας ελληνοκυπριακής εθνικιστικής και αντάρτικης οργάνωσης που είχε ως διακηρυγμένο στόχο την αυτοδιάθεση του νησιού, την απαλλαγή του από τη βρετανική αποικιοκρατία και εν τέλει την ένωσή του με την Ελλάδα.

Μέχρι εκείνη τη στιγμή το νησί τελούσε υπό βρετανική κατοχή, με τους Ελληνοκύπριους να αποτελούν το 77% του πληθυσμού και τους Τουρκοκύπριους σχεδόν το 18%. Παρά τη δυσαναλογία στη σύνθεση του πληθυσμού, κάθε πλευρά ήθελε την προσάρτηση της Κύπρου στη δική της «μητέρα-πατρίδα».

Από τη στιγμή που άρχισε να δραστηριοποιείται η ΕΟΚΑ, οι Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης ένιωθαν την ατμόσφαιρα να βαραίνει. Οι τουρκικές αρχές τούς αντιμετώπιζαν με καχυποψία, ενώ τα μέσα ενημέρωσης είχαν ενορχηστρώσει προπαγάνδα εναντίον της Ελλάδας προβάλλοντας τη θέση πως «η Κύπρος είναι τουρκική» και προτάσσοντας συνθήματα όπως το «διχοτόμηση ή θάνατος». 

Η βρετανική παγίδα της τριμερούς διάσκεψης

Στα τέλη Ιουνίου ο νεοεκλεγείς συντηρητικός πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Άντονι Ίντεν προτείνει τη σύγκληση τριμερούς διάσκεψης σε επίπεδο υπουργών Εξωτερικών μεταξύ της χώρας του, της Ελλάδας και της Τουρκίας, προκειμένου να συζητηθούν «θέματα της Ανατολικής Μεσογείου με έμφαση στην Κύπρο», όπως δήλωσε. Δεν επιθυμεί για κανένα λόγο την ένωση του νησιού της Αφροδίτης με το Βασίλειο της Ελλάδος.

Αυτό που έχει μόλις πετύχει είναι να βάλει δυναμικά στο παιχνίδι την Άγκυρα, ως μια κίνηση αντιπερισπασμού έναντι της δυναμικής ανακίνησης του κυπριακού ζητήματος εκ μέρους της Αθήνας και της Λευκωσίας. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι πρακτικά μέχρι και εκείνη τη στιγμή η Τουρκία δεν έχει νομικά βάσιμες διεκδικήσεις, καθώς το μακρινό 1878 (ως Οθωμανική Αυτοκρατορία) είχε πουλήσει την Κύπρο στους Άγγλους και τα κατοπινά χρόνια, με τη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923, αποποιούνταν οποιοδήποτε άλλο δικαίωμα επ’ αυτής. Η χώρα μας, που την περίοδο εκείνη ήταν επί της ουσίας ακέφαλη αφού ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Παπάγος ήταν βαριά άρρωστος, διανύοντας τις τελευταίες μέρες της ζωής του, αποδέχεται την πρόταση πέφτοντας στην παγίδα της Γηραιάς Αλβιώνας.

Η τριμερής συνδιάσκεψη διεξάγεται στις 29 Αυγούστου του 1955 στο Lancaster House του Λονδίνου και τη χώρα μας εκπροσωπεί ο υπουργός Εξωτερικών Στέφανος Στεφανόπουλος. Δυστυχώς, στη συνάντηση η μέχρι τότε μουσουλμανική μειονότητα της Κύπρου βαφτίζεται τουρκική και αναβαθμίζεται σε κοινότητα. Στις 7 Σεπτεμβρίου, όπως ήταν φυσικό, οι συνομιλίες καταρρέουν. Λίγες ώρες νωρίτερα έχουν προηγηθεί τα Σεπτεμβριανά. 

Προβοκατόρικη έκρηξη στο σπίτι του Ατατούρκ

Η αφορμή για την έναρξη των βίαιων επεισοδίων στην Κωνσταντινούπολη θα δοθεί με το άκουσμα της είδησης ότι Έλληνες τοποθέτησαν βόμβα στη (φερόμενη ως) οικία του ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, στην καρδιά της Θεσσαλονίκης. Η μετέπειτα έρευνα θα επιβεβαιώσει ότι επρόκειτο για τουρκική προβοκάτσια. Ο εκρηκτικός μηχανισμός ήταν μικρής ισχύος και έσπασαν μονάχα κάποια τζάμια. Ένας από τους ενορχηστρωτές του συμβάντος ήταν η σύζυγος του Τούρκου προξένου στην ελληνική συμπρωτεύουσα, το γραφείο του οποίου βρισκόταν δίπλα στην επίμαχη οικία. Το κακό όμως είχε γίνει. Η έκρηξη αποτέλεσε τη θρυαλλίδα για να ξεχυθεί ο τουρκικός όχλος κατά των Ρωμιών της Πόλης.

Οι λεηλασίες κράτησαν μέχρι τις 02:00 το πρωί, όταν ακούστηκαν οι ερπύστριες των τουρκικών τανκς που κατέβαιναν για να αποκαταστήσουν την τάξη. Αφού είχαν αφήσει τις ορδές να υλοποιήσουν το καλοστημένο έργο τους, τώρα κήρυτταν στρατιωτικό νόμο σε μια προσπάθεια να αποδείξουν υποκριτικά ότι ήταν αμέτοχοι στην πρακτική ομογενοποίησης της Τουρκίας μέσω της εκκαθάρισης της μεγαλύτερης μειονότητας που ζούσε στην περιοχή και αποτελούσε υπολογίσιμο κομμάτι της αστικής τάξης. Άλλωστε, όπως ακολούθως διεφάνη, συμμετοχή ή πρότερη ενημέρωση για τους βίαιους διωγμούς είχαν ο Πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας Τζελάλ Μπαγιάρ, ο πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές, οι υπουργοί Εσωτερικών, Εξωτερικών και Αμύνης, καθώς και ο βάλης (κυβερνήτης) Κωνσταντινουπόλεως. Αρχικά η τουρκική κυβέρνηση προσπάθησε να επιρρίψει τις ευθύνες σε «κομμουνιστές πράκτορες», με την αστυνομία να συλλαμβάνει 3.151 άτομα, αν και τελικά παραπέμφθηκαν σε δίκη μόλις 23, οι οποίοι και αθωώθηκαν. Από το ανθελληνικό πογκρόμ σκοτώθηκαν τουλάχιστον 30 Ρωμιοί και εκατοντάδες άλλοι κακοποιήθηκαν βάναυσα.

Τον πυρπόλησαν στο κρεβάτι του

Μπορεί να μην καταγράφηκαν εκτεταμένες δολοφονίες, ωστόσο σημειώθηκε πληθώρα μεμονωμένων φόνων ιερωμένων. Γενικότερα ο κλήρος αποτέλεσε στόχο βασανισμών. Όπως αναφέρει ο Βρετανός ανταποκριτής της εφημερίδας Daily Mail Νόελ Μπάρμπερ, «η εκκλησία του Γεντί Κουλέ καταστράφηκε ολοσχερώς και έναν ιερέα τον έριξαν από το κρεβάτι του, του ξερίζωσαν τα μαλλιά από το κεφάλι του και κυριολεκτικά του απέσπασαν τη γενειάδα από το πιγούνι. Έναν άλλον ηλικιωμένο ιερέα, που ήταν πολύ άρρωστος και δεν μπορούσε να μετακινηθεί, τον πυρπόλησαν στο δωμάτιό του. Κάηκε ζωντανός. Στον ναό του Γενίκιοϊ (ή Νεοχώρι), μία πανέμορφη τοποθεσία στην άκρη του Βοσπόρου, έβγαλαν στον δρόμο έναν 75χρονο ιερέα, τον γύμνωσαν, τον έδεσαν πίσω από ένα αυτοκίνητο και τον έσυραν στους δρόμους».

Πρέσβης των ΗΠΑ: «Πιστεύω ότι αιτία ήταν… ο υπερβάλλων  ζήλος»

Τρεις μέρες μετά τα δραματικά γεγονότα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, ο πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών στην Άγκυρα Άβρα Γουόρεν έστειλε στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ έκθεση αναφορικά με τα όσα διαδραματίστηκαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου μεταξύ άλλων ανέφερε τα εξής: «Όπως φαίνεται, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι οι ταραχές κατά τη διάρκεια της ανθελληνικής φάσης τους ήταν οργανωμένες. […] Η Πρεσβεία πιστεύει ότι αιτία ήταν ο υπερβάλλων ζήλος μεταξύ κάποιων ανεύθυνων στοιχείων της δημοφιλούς οργάνωσης “Η Κύπρος είναι τουρκική”».

Σύμφωνα με τον πρέσβη, κακώς κατηγορούνταν η κυβέρνηση Μεντερές ως υπεύθυνη για τα γεγονότα: «Στην Κωνσταντινούπολη το μεγαλύτερο κύμα των ταραχών ξέσπασε στην Πλατεία Ταξίμ περίπου στις 7.00 μ.μ., όταν άρχισε να συγκεντρώνεται μεγάλο πλήθος νεαρών. […] Αφού άκουσαν τμηματικά μία ή δύο ομιλίες, το συλλαλητήριο άρχισε να σπάει σε ξεχωριστές μεγάλες ομάδες με πυρήνες αποτελούμενους από 20 έως 30 μαχητικά μέλη. Κάποιες από τις ομάδες προχώρησαν στη λεωφόρο Ιστικλάλ και στη γύρω αστική και εμπορική περιοχή που ονομάζεται Πέρα. […] Οι ομάδες που παρέμειναν στο Ταξίμ κινήθηκαν προς το Κουρτουλούς, το Σισλί και το Ντολάπ, όπου επιτέθηκαν σε σπίτια και καταστήματα που ανήκαν σε Έλληνες και τα κατέστρεψαν. […] Είναι σχεδόν αδύνατο να φτιαχτεί ένα χρονοδιάγραμμα, αλλά φαίνεται ότι έως τις 9:00 μ.μ. χωριστές ομάδες είχαν αρχίσει να διαπράττουν βιαιότητες σχεδόν σε κάθε περιοχή της πόλης, πάνω και κάτω από τον Βόσπορο στη Μαύρη Θάλασσα και κάτω στις Πριγκιπόνησους, στη Θάλασσα του Μαρμαρά». 

Οι υλικές ζημιές που άφησαν πίσω τους οι ορδές 

Την επόμενη μέρα του πογκρόμ χιλιάδες Έλληνες είχαν μείνει στην κυριολεξία μονάχα με τα ρούχα που φορούσαν, αφού τα σπίτια τους λεηλατήθηκαν με πρωτοφανή μανία. Καταστράφηκαν ολοσχερώς 1.004 οικίες (ενώ άλλες 2.500 υπέστησαν εκτεταμένες ζημιές), 4.348 εμπορικά καταστήματα, 110 εστιατόρια και ζαχαροπλαστεία, 27 φαρμακεία, 73 εκκλησίες (επί συνόλου 80), 26 σχολεία, 21 εργοστάσια, 12 ξενοδοχεία, 11 κλινικές και οι εγκαταστάσεις τριών ομογενειακών εφημερίδων.

To παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Αll About History» (9/2019), που κυκλοφορεί μία φορά τον μήνα με το «Εθνος της Κυριακής»

Διαβάστε ακόμη

Ο Σωκράτης Φάμελλος κι επίσημα πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ: Οι προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει, το πρώτο μήνυμά του και το βιογραφικό του

Πανικός σε γνωστό μπαρ στο Παγκράτι μετά από φωτιά: Έσπαγαν τα παράθυρα

Τρόμος στην Τουρκία: Φωτιά σε κινητήρα αεροσκάφους κατά την προσγείωση - Βίντεο

Γκλέτσος για τις μπαταρίες και τις ανεμογεννήτριες: «Έμαθε ο κόσμος από αυτό το viral λάθος»