Φωτιές: Τι έφταιξε και καήκαμε - Ποια μέτρα πρέπει να παρθούν για αναδάσωση και πλημμύρες

Οι επιστήμονες του Γεωπονικού πανεπιστημίου κάνουν μια ολοκληρωμένη πρόταση και ζητούν μεταξύ άλλων την αξιοποίηση σύγχρονων τεχνολογιών, όπως είναι τα ευφυή δίκτυα επίγειων αισθητήρων και τα ειδικά εξοπλισμένα μη επανδρωμένα αεροχήματα για την έγκαιρη πυρανίχνευση

🕛 χρόνος ανάγνωσης: 15 λεπτά ┋

Το φετινό αποτύπωμα των καλοκαιρινών πυρκαγιών στη χώρα μας, άφησε το βαρύτατο στίγμα του, καταστρέφοντας εκτεταμένες περιοχές, οικισμούς, δάση, δασικές και αγροτικές εκτάσεις. Το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπως αναφέρει ο πρύτανης του ιδρύματος κ. Σπύρος Κίντζιος,«στο πλαίσιο του ρόλου του ως το κατεξοχήν αρμόδιο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα, με την εξειδικευμένη εμπειρία που έχει αποκτήσει σε προγράμματα αποκατάστασης των πυρόπληκτων περιοχών καθώς και με το εξειδικευμένο προσωπικό που διαθέτει, προτίθεται να οργανώσει και να συντονίσει, προγράμματα αποκατάστασης των καμένων δασικών εκτάσεων, με την υποστήριξη των αρμόδιων Φορέων και των Δασικών υπηρεσιών σε συνδυασμό και με τοπικές εθελοντικές οργανώσεις».

Όπως υπογραμμίζει ο κ. Κίντζιος «τα προγράμματα αυτά, έχουν στόχο την ανακούφιση των πληγεισών, από τις πυρκαγιές, περιοχών, την παρακολούθηση της φυσικής αναγέννησής των καμένων δασικών οικοσυστημάτων, το σχεδιασμό των έργων αντιδιαβρωτικής προστασίας των εδαφών και της προστασίας από τις αναμενόμενες πλημμύρες και γενικότερα την μακροπρόθεσμη αποκατάσταση του περιβάλλοντος και της ανασυγκρότησης των πληγεισών περιοχών».

Τα μέλη του Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του ΓΠΑ, με έδρα το Καρπενήσι, ανταποκρινόμενα άμεσα στις κρίσιμες περιστάσεις επεξεργάστηκαν μία ολοκληρωμένη πρόταση για την αντιμετώπιση της παρούσας και μελλοντικών έκτακτων καταστάσεων, η οποία παρουσιάζεται στη συνέχεια.

Η πρόταση των επιστημόνων για την αποκατάσταση, πρόληψη και αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών

Για άλλη μία φορά γίναμε μάρτυρες της καταστροφής του μοναδικού και πολύτιμου φυσικού μας περιβάλλοντος. Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των εμπλεκομένων φορέων, σταθήκαμε αδύναμοι μπροστά στην καταστροφική δύναμη της πύρινης λαίλαπας, που ευνοούμενη από τις συνθήκες καύσωνα και την ξηρασία, προκάλεσε τεράστιες καταστροφές σε χλωρίδα, πανίδα και ανθρώπινες περιουσίες με ανεκτίμητο υλικό και συναισθηματικό κόστος. Ως Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, εκφράζουμε τη βαθιά μας λύπη για την καταστροφή που συντελέστηκε και τη συμπαράστασή μας στους πληγέντες και δηλώνουμε έτοιμοι και πρόθυμοι να συνεισφέρουμε στην αποκατάσταση των καμένων δασικών οικοσυστημάτων της χώρας.

Σε αυτή την κατεύθυνση προκειμένου να συμβάλλουμε στην αντιμετώπιση του προβλήματος των δασικών πυρκαγιών, επικοινωνούμε τις απόψεις μας και προτείνουμε ενδεικτικά μέτρα, τα οποία θεωρούμε κρίσιμα: α) για την προστασία των δασικών περιοχών και των γειτονικών σε αυτές οικιστικών περιοχών β) την αποκατάσταση της βλάστησης των καμένων περιοχών και γ) τη μελλοντική αντιπυρική διαχείριση των δασών μας ενόψει και της εξελισσόμενης κλιματικής αλλαγής. Βασικό στοιχείο στην ολιστική και αειφόρο διαχείριση των δασικών οικοσυστημάτων αποτελεί κατ΄ αρχάς η προστασία τους από τους κινδύνους που τα απειλούν. Στο γενικό αυτό πλαίσιο περιλαμβάνεται το τρίπτυχο πρόληψη-αντιμετώπιση-αποκατάσταση των κινδύνων για το δάσος. Με βάση τους παραπάνω άξονες και ενόψει των καταστροφικών πυρκαγιών που βιώνει ολόκληρη η ελληνική κοινωνία είναι δομημένες οι προτάσεις μας, με ιδιαίτερη έμφαση στην πρόληψη των πυρκαγιών.

Άμεσα μέτρα και αποκατάσταση της βλάστησης μετά τις πυρκαγιές

Οι πρώτες ενέργειες μετά την καταστροφή περιλαμβάνουν την ακριβή χαρτογράφηση και λεπτομερή περιγραφή των καμένων εκτάσεων και την άμεση κήρυξή τους ως αναδασωτέων, με παράλληλη απαγόρευση της βοσκής για τα πρώτα έτη. Στη συνέχεια είναι απαραίτητο να συνταχθούν οι σχετικές μελέτες και να ξεκινήσουν άμεσα, αφενός τα έργα αποτροπής των άμεσων κινδύνων που ακολουθούν τις δασικές πυρκαγιές, όπως οι πλημμύρες και η διάβρωση του εδάφους και αφετέρου η αποκατάσταση της βλάστησης. Συγκεκριμένα:

Μετά την επέλαση της πύρινης λαίλαπας θα πρέπει ΑΜΕΣΑ τα πληγέντα οικοσυστήματα να προστατευθούν από την επερχόμενη διάβρωση και απόπλυση του εδάφους και την πιθανή εμφάνιση πλημμυρικών φαινομένων στις χαμηλότερες σε αυτά περιοχές. Τα δένδρα λειτουργούν ως «ασπίδα προστασίας» και αποτρέπουν σε σημαντικό βαθμό την επιφανειακή απορροή των όμβριων υδάτων και τη διάβρωση του εδάφους. Είναι αναγκαίο λοιπόν μετά την καταστροφή της βλάστησης να συνταχθούν άμεσα οι μελέτες, έτσι ώστε να ξεκινήσει το συντομότερο δυνατό η κατασκευή έργων αποτροπής της διάβρωσης και των πλημμυρών. Έργα αυτού του είδους είναι τα κορμοδέματα στις καμένες πλαγιές παράλληλα με τις ισοϋψείς καμπύλες του εδάφους και τα κορμοφράγματα στα ρεύματα των πληγεισών περιοχών, καθώς επίσης και μεγαλύτερα έργα διευθέτησης ορεινών υδάτων, όπως φράγματα συγκράτησης στερεών υλικών, όταν απαιτείται. Οι καθαρισμοί από την καμένη βιομάζα σε μια ζώνη παράλληλα στο οδικό δίκτυο, γύρω από σπίτια και άλλες εγκαταστάσεις θα πρέπει να προηγηθούν για την ασφάλεια των πολιτών. Επειδή μεγάλο μέρος των καμένων κορμών θα χρησιμοποιηθεί επιτόπου στην κατασκευή κορμοδεμάτων και κορμοφραγμάτων, θα πρέπει οι εργασίες των καθαρισμών, στις θέσεις και γύρω από τις περιοχές όπου θα γίνουν τα έργα αυτά, να υλοποιηθούν άμεσα. Τα στελέχη της Δασικής Υπηρεσίας διαθέτουν την απαραίτητη εμπειρία και γνώση για την ορθή υλοποίηση των έργων αυτών, με τη μικρότερη δυνατή διαταραχή του τραυματισμένου ήδη φυσικού περιβάλλοντος.
Παράλληλα, θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στην αναγέννηση των κατεστραμμένων δασών. Τα μεσογειακά δασικά οικοσυστήματα έχουν αναπτύξει μηχανισμούς ανανέωσής τους μετά την επέλαση της φωτιάς, οπότε σε αυτές τις περιπτώσεις το μόνο μέτρο που επιβάλλεται να εφαρμοστεί είναι η προστασία από διάβρωση, βόσκηση και παράνομες καταπατήσεις. Θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή σε περιοχές όπου επλήγησαν από πυρκαγιές τα προηγούμενα 10-15 χρόνια, καθώς τα δένδρα δεν πρόλαβαν να καρποφορήσουν (οπότε δεν υπάρχουν σπέρματα για την επίτευξη φυσικής αναγέννησης). Απαραίτητη θεωρείται η παρακολούθηση των περιοχών αυτών ώστε να καταγράφεται η πορεία της φυσικής αναγέννησης.
Ενδεχόμενη αποτυχία εγκατάστασης της φυσικής αναγέννησης, συνεπάγεται την εφαρμογή αναδασώσεων. Σε αυτή την περίπτωση και ανάλογα με τις κλιματεδαφικές συνθήκες, θα πρέπει να επιζητείται η δημιουργία μεικτών συστάδων κωνοφόρων και πλατυφύλλων, που είναι περισσότερο πυρανθεκτικές και λιγότερο ευπαθείς σε ασθένειες, με τη χρήση αυτοφυών πλατύφυλλων ειδών, ανθεκτικών στην ξηρασία και τις υψηλές θερμοκρασίες, όπως είναι για παράδειγμα η ήμερη βαλανιδιά (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis). Φυτεύσεις με τέτοια πλατύφυλλα είδη θα πρέπει να γίνουν γενικότερα για τον εμπλουτισμό της βλάστησης και ιδιαίτερα πέριξ των οικισμών για περισσότερη προστασία. Σχετική πρόταση συμπεριλήφθηκε στα πορίσματα που καταθέσαμε, σε συνεργασία με άλλους φορείς, στο Δήμο Μεγαρέων, για τις πρόσφατα καμένες εκτάσεις στα Γεράνεια Όρη.
Έχει αποδειχτεί ότι μεγάλο ποσοστό των αναδασώσεων που διενεργήθηκαν τα τελευταία 40 έτη στη χώρα μας κάηκε στις πυρκαγιές των τελευταίων 20 ετών. Η διεθνής βιβλιογραφία θεωρεί ότι βασική αιτία, που αυτές οι εκτάσεις καίγονται τόσο εύκολα, είναι η εγκατάλειψη τους μετά από κάποια έτη και η έλλειψη εφαρμογής των απαραίτητων δασοκομικών χειρισμών (κυρίως αραιώσεις). Βέβαια, όλα αυτά μέσω ενός σχεδίου ολοκληρωμένης διαχείρισης των αναδασωτέων περιοχών, που θα εξασφάλιζε την ευρωστία, ταχύτερη ανάπτυξη και επιβιωσιμότητά τους από αυτές τις πυρκαγιές. Προτείνουμε να εξασφαλιστεί ότι οι αναδασώσεις που θα γίνουν, είτε μεταπυρικές είτε όσες είναι ενταγμένες στο Εθνικό Σχέδιο Αναδασώσεων, δεν θα έχουν τη μοίρα των αναδασώσεων που υλοποιήθηκαν στο παρελθόν και θα εφαρμοστούν τα κατάλληλα δασοκομικά μέτρα προστασίας και ανάδειξης τους στον κατάλληλο χρόνο.

Μέτρα για την πρόληψη πυρκαγιών

Δεδομένου ότι τα επόμενα χρόνια, με την εντατικοποίηση της κλιματικής κρίσης, αναμένεται επιδείνωση της κατάστασης των δασικών πυρκαγιών, θεωρούμε ότι η λύση του προβλήματος βρίσκεται στην πρόληψη. Σε αυτή την κατεύθυνση πρέπει ληφθούν δραστικά μέτρα και να γίνουν ουσιαστικές ενέργειες για την πρόληψη των δασικών πυρκαγιών, όπως παρακάτω:

Άμεση στελέχωση της Δασικής Υπηρεσίας: Η ορθολογική διαχείριση των δασών μας βάσει της αειφόρου ανάπτυξης, η πρόληψη και καταπολέμηση των δασικών πυρκαγιών, η παραγωγή δασικών προϊόντων και η παρακολούθηση της ανθεκτικότητας των ελληνικών δασικών οικοσυστημάτων στις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης είναι δυνατόν να υλοποιηθούν μόνο μέσα από μία καλά στελεχωμένη Δασική Υπηρεσία. Προτείνουμε την άμεση και επαρκή στελέχωση της Δασικής Υπηρεσίας με το απαιτούμενο επιστημονικό προσωπικό.
Χρηματοδότηση της διαχείρισης του δάσους με έμφαση στη βιομάζα: Θα πρέπει να χρηματοδοτηθεί με τα απαραίτητα κονδύλια η σχεδίαση της ολοκληρωμένης διαχείρισης των δασικών οικοσυστημάτων, στα οποία θα περιλαμβάνονται τα ειδικά αντιπυρικά σχέδια. Ο σχεδιασμός θα πρέπει να είναι ολοκληρωμένος και στη σωστή κλίμακα, και να συμπεριλαμβάνει όλα τα στοιχεία των δασικών συστάδων και τις άλλες χρήσεις γης, το δασικό οδικό δίκτυο, τις αντιπυρικές λωρίδες και αναπτυξιακές προοπτικές, όπως για παράδειγμα η αξιοποίηση της βιομάζας των δασών για ενέργεια. Στην αρχή της αντιπυρικής περιόδου και στο τέλος κάθε έτους να αξιολογείται, από τις αρμόδιες διευθύνσεις σε περιφερειακό και κεντρικό επίπεδο των κρατικών υπηρεσιών, η υλοποίηση της διαχείρισης της βιομάζας και η εφαρμογή των αντιπυρικών σχεδίων και να κατατίθενται ειδικές απολογιστικές εκθέσεις. Προτείνουμε την επανεξέταση της δασικής νομοθεσίας, σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο και τις προδιαγραφές των διαχειριστικών μελετών λαμβάνοντας υπόψη την κλιματική κρίση, την εγκατάλειψη της υπαίθρου και τη συσσώρευση της καύσιμης ύλης στα δασικά οικοσυστήματα.
Θεσμοθέτηση Πιστοποιητικού Πυρανθεκτικότητας για τις κατοικίες και γενικά τα κτήρια εντός της ζώνης μίξης αστικών περιοχών - βλάστησης (Wildland-Urban Interface). Το πιστοποιητικό αυτό θα εκδίδεται από ιδιώτες δασολόγους μετά την εκπόνηση και εφαρμογή ειδικής μελέτης πυροπροστασίας σχετικά με τη μείωση της καύσιμης ύλης εντός του οικοπέδου. Ως κίνητρο, κανένα οίκημα χωρίς πιστοποιητικό δεν θα δικαιούται αποζημιώσεως από το κράτος σε περίπτωση καταστροφής από πυρκαγιά. Το κόστος φυσικά δεν πρέπει να επιβαρύνει τον ιδιοκτήτη, μπορεί όμως να επιμεριστεί είτε στο Πράσινο Ταμείο, είτε στα ανταποδοτικά τέλη που λαμβάνουν οι τοπικοί Δήμοι από έργα ΑΠΕ, είτε σε κάποιο νέο ταμείο. Προτείνουμε τη χαρτογράφηση των οικισμών και οικιών που βρίσκονται σε περιοχές που συνέχονται με δασικά οικοσυστήματα.
Ενέργειες για τη στήριξη των παραδοσιακών χρήσεων των δασών και τη διατήρηση των αγροδασικών τοπίων. Στο παρελθόν τα δάση αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της διαβίωσης μεγάλου τμήματος του ελληνικού πληθυσμού, παρέχοντας πολλαπλά κίνητρα στις παραδασόβιες κοινότητες για να επιδιώκουν την προστασία του φυσικού μας περιβάλλοντος. Η παρουσία του ανθρώπου μέσα στο δάσος ως κτηνοτρόφος, υλοτόμος, μελισσοκόμος, ρητινοκαλλιεργητής κ.λ.π., συμβάλλει στη μείωση της εύφλεκτης βιομάζας και είναι το άγρυπνο μάτι αποτροπής και άμεσης δράσης σε οποιαδήποτε σπίθα φωτιάς. Το αγροδασικό τοπίο με το ανακάτεμα των δασών με αμπελώνες και διάφορες άλλες καλλιέργειες σπάει τη συνέχεια του δάσους και δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για την ανάσχεση της φωτιάς. Προτείνουμε την ενίσχυση των δραστηριοτήτων αυτών με την παροχή κινήτρων που θα φέρουν πίσω τις παραδοσιακές και άλλες δραστηριότητες στο δάσος, στο πλαίσιο μιας καλά σχεδιασμένης ορθολογικής διαχείρισης και προστασίας του περιβάλλοντος, όπου θα λειτουργούν παράλληλα, ως μέσο πρόληψης των δασικών πυρκαγιών, ενίσχυσης της βιοποικιλότητας και της ποικιλότητας στο τοπίο.
Έγκαιρη πυρανίχνευση. Στην εποχή της 4^ης Βιομηχανικής Επανάστασης η πυρανίχνευση, επιπλέον της κλασικής φύλαξης μέσω δικτύων πυροφυλακίων και μικτών περιπολιών, θα πρέπει να στηρίζεται στην αποτελεσματική ιχνηλάτηση των νέων αναφλέξεων, μέσω αξιοποίησης των σύγχρονων τεχνολογιών, όπως είναι τα ευφυή δίκτυα επίγειων αισθητήρων και ειδικά εξοπλισμένα μη επανδρωμένα αεροχήματα. Η εισαγωγή νέων ώριμων τεχνολογιών στην πράξη, σχετικά με την προσομοίωση της εξάπλωσης των πυρκαγιών σε πραγματικό χρόνο, θα μπορούσε να συμβάλει σημαντικά στην αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών και στη μείωση των καταστροφών από αυτές.
Έγκαιρος εντοπισμός και χαρτογράφηση επικίνδυνων περιοχών: Με τη χρήση σύγχρονων μεθόδων χαρτογράφησης των δασών και προσομοίωσης των δασικών πυρκαγιών, μπορούν να εντοπιστούν οι περιοχές με το μεγαλύτερο κίνδυνο καταστροφών από πυρκαγιές. Τα αποτελέσματα των προσομοιώσεων μπορούν στη συνέχεια να χρησιμοποιηθούν για την εύρεση περιοχών οι οποίες έχουν τη δυναμική να προκαλέσουν μεγάλης κλίμακας πυρκαγιές, οι οποίες θα απειλήσουν είτε κατοικημένες περιοχές, είτε προστατευόμενα οικοσυστήματα, είτε μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς. Προτείνουμε κατά προτεραιότητα, σε αυτές τις περιοχές να σχεδιαστεί η βέλτιστη χωροθέτηση έργων διαχείρισης της καύσιμης ύλης, στη σωστή κλίμακα, ώστε να μπορούν να ανακόψουν την επέλαση μιας πυρκαγιάς.
Εκπαίδευση: Θα πρέπει οι πολίτες να είναι πλήρως ενημερωμένοι για τα πολλαπλά οφέλη του δάσους, τις αιτίες έναρξης πυρκαγιάς, τις ανυπολόγιστες συνέπειές της, τα μέτρα που θα πρέπει να πάρουν οι ίδιοι για πρόληψη και προστασία τους σε περιπτώσεις δασικών πυρκαγιών. Προτείνουμε τη διοργάνωση συμμετοχικών σεμιναρίων με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς σε όλους τους νομούς της χώρας με πρωτοβουλία των τοπικών αρχών αλλά και την υποχρεωτική εισαγωγή τουλάχιστον δυο ενημερωτικών διαλέξεων από Δασολόγους στα σχολεία.

Μέτρα για την αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών

Σε ότι αφορά την αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών η άποψη μας είναι ότι αυτή θα πρέπει να γίνει από ενιαίο φορέα, με τη Δασική Υπηρεσία να έχει τον πρωταρχικό ρόλο. Το φυσικό περιβάλλον, και ειδικά το δασογενές, απαιτεί τις εξειδικευμένες γνώσεις των στελεχών που εκπαιδεύτηκαν να εργαστούν σε αυτό και για αυτό. Η μεταφορά πρόσφατα της Δασικής Υπηρεσίας από τις Αποκεντρωμένες Διοικήσεις στο υπουργείο Περιβάλλοντος είναι προς τη σωστή κατεύθυνση.

Η έγκαιρη και έγκυρη αντιμετώπιση του φαινομένου των δασικών πυρκαγιών απαιτεί άμεση πρόσβαση στην εστία της φωτιάς και στην κατάσβεσή της πριν αυτή πάρει μεγάλες διαστάσεις. Αυτό πέρα από τα εναέρια μέσα, απαιτεί εξειδικευμένο προσωπικό που γνωρίζει καλά το δάσος και έχει την απαραίτητη εκπαίδευση και εμπειρία να κάνει τους απαραίτητους χειρισμούς για την κατάσβεση της. Για το λόγο αυτό προτείνουμε την επιπλέον εκπαίδευση και πιστοποίηση του προσωπικού αυτού σε σύγχρονες μεθόδους αντιμετώπισης δασικών πυρκαγιών και διαχείρισης της καύσιμης ύλης. Ως μέτρα χαμηλού κόστους και υψηλής αποδοτικότητας στην επίτευξη αυτού του στόχου, προτείνουμε μεταξύ άλλων:

την ενσωμάτωση στην ελληνική νομοθεσία της χρήσης της μεθόδου του «Αντίπυρος» σε έκτακτες συνθήκες από εξειδικευμένο προσωπικό (μπορεί άμεσα να εκπαιδευτούν ορισμένα στελέχη της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας σε χώρες όπου ήδη εφαρμόζεται η τακτική αυτή).
την εισαγωγή της προδιαγεγραμμένης καύσης για τη μείωση της παρεδαφιαίας βλάστησης όπου δεν είναι δυνατή ή οικονομικά εφικτή η μείωσή της μέσω της ολοκληρωμένης διαχείρισης των δασών.

Εν κατακλείδι, απαιτούνται διαρθρωτικές αλλαγές με τη μεγαλύτερη πολιτική συναίνεση στον τρόπο διαχείρισης του εθνικού φυσικού μας πλούτου, ώστε να προσαρμοστούμε όσο το δυνατόν ταχύτερα και καταλληλότερα στις σημερινές προκλήσεις που εισάγει η κλιματική κρίση. Σε όλη αυτή την προσπάθεια φυσικά προέχει η προστασία της ανθρώπινης ζωής και στη συνέχεια της περιουσίας των πολιτών και των εθνικών υποδομών. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι εάν διαταραχθεί το φυσικό μας περιβάλλον, σε βάθος χρόνου, με τις επαναλαμβανόμενες δασικές πυρκαγιές, στις ίδιες εκτάσεις, και την επακόλουθη διάβρωση του εδάφους και ερημοποίηση, η κατάσταση δεν θα είναι αναστρέψιμη και θα διακυβεύεται όχι μόνο η ποιότητα της ζωή των μελλοντικών γενεών αλλά και το συνολικό κοινωνικοοικονομικό μας οικοδόμημα.